Wie goed zoekt, vindt voorbeelden van ‘first-person shooters’ uit de jaren 70, zoals Maze War. Die aanhalingstekens zijn bewust. Met zijn statische gameplay waarin je slechts in vier richtingen beweegt en niet vrij richt is Maze War technisch gezien wel een schietspel met een eerstepersoonsperspectief, maar het verschil met hedendaagse shooters is wel heel groot. De basis voor dat soort games werd in 1992 gelegd door id Software met Wolfenstein 3D.
Gebaseerd op de sidescroller Castle Wolfenstein, plaatst Wolfenstein 3D je in de kistjes van William B.J. Blazkowicz, een Pools-Amerikaanse militair die gevangen wordt gehouden in kasteel Wolfenstein. B.J schiet zichzelf een weg naar buiten, ontrafelt naziplannen om een zombieleger op te richten en schakelt ook en pa ant nog even Adolf Hitler uit. Wolfenstein 3D valt gelijk op. Gezien de overdaad aan hakenkruizen en het Horst We el-lied als menumuziek komt dat niet alleen door het voor die tijd revolutionaire cameraperspectief.
Doom
Die controversiële lijn zette id Software door met Doom, dat een jaar later zou verschijnen. Met het expliciete geweld en satanische tekens en afbeeldingen kan ook Doom na de release op de nodige kritiek rekenen. Technisch gezien is Doom een flinke vooruitgang ten opzichte van Wolfenstein. Wolfenstein 3D is, ondanks wat de naam doet vermoeden, eigenlijk pseudo-3D. Als gevolg hebben de levels geen plafond (en geen vloer, maar dat valt minder op) en zijn er geen niveauverschillen mogelijk.
De levels in Doom bevatten wel hoogteverschillen in de vorm van vloeren, plafonds en zelfs skyboxes. Ook ogen ze door variërende lichtintensiteit veel dynamischer. Het horrorthema komt daardoor – naar de standaarden van 1993 - goed van de grond. Doom is mede doordat de game middels shareware (voor de jongelingen onder ons: een demo) wijdverspreid is zo succesvol en bepalend voor het genre, dat de term ‘Doom-kloon’ een synoniem wordt voor first-person shooter.
Gedurende de jaren ‘90 blijft id Software zijn stempel op het genre drukken met releases van games als Doom II: Hell on Earth en de Quake-serie. Als de arena-shooters eind jaren ’90 opkomen, speelt id Software daar met Quake III Arena gelijk op in en gaat het de directe concurrentie aan met Epic Games’ Unreal Tournament. Daarna mi en de first-person shooter-veteranen echter de boot.
In 2004 levert id Software nog wel Doom 3 af en boekt daar succes mee, maar de wereld om hen heen is op dat moment drastisch aan het veranderen. In 2002 luidt Bungie met Halo een beetje onbewust een nieuw soort shooter in. Master Chiefs hergenererende schild past nog logisch in de lore van Halo, maar andere shooters gaan dit toegankelijke principe overnemen. De kla ieke 100 healthpunten verdwijnen langzaam uit beeld en steeds vaker volstaat even schuilen. In 2007 zet Infinity Ward met Call of Duty 4: Modern Warfare nieuwe lijnen uit voor het genre. Het verslavende levelsysteem en de voortdurende beloningen online, maar ook de waanzinnig goed gescripte singleplayer zetten een nieuwe standaard neer. Vanaf dat moment zien multiplayermodi er uit naar het model van Modern Warfare en moet ook een singleplayermodus minstens dat niveau hebben.
Terwijl de concurrentie inmiddels de standaard voor het shootergenre bepaalt, worstelt id Software met de ontwikkeling van Doom 4. Kotaku onthult in 2013 wat er bij die ontwikkeling allemaal misging. Ongetwijfeld beïnvloed door de concurrentie wilde id Software met Doom 4 enerzijds een Call of Duty-achtige weg inslaan, maar tegelijkertijd moest Doom wel Doom blijven. John Carmack zou op een gegeven moment in een bespreking hebben gezegd: “Doom betekent twee dingen: demonen en shotguns”.
Onvrede binnen het team en uitgever ZeniMax over de uitvoering en de kwaliteit zorgen er uiteindelijk voor dat deze interpretatie van Doom 4 nooit het daglicht geeft gezien – en het met Doom 3 opgebouwde momentum alweer snel verdwijnt. Het meer moderne Rage heeft bovendien niet de impact waar id Software (en moederbedrijf Zenimax) op hoopt. Het einde van een tijdperk lijkt te naderen.
Nieuwe oude school
Tot ZeniMax Media nieuw leven in de oude school weet te blazen. Het moederbedrijf achter onder andere Fallout en Skyrim koopt al in 2009 id Software en alle rechten op hun games, hoewel het mede door de afwikkeling van Rage en de problemen rondom Doom 4 even duurt voordat we daar echt iets van terugzien. In 2014 is het zover. Niet id Software, maar de gloednieuwe Zweedse studio MachineGames laat met Wolfenstein: The New Order zien dat er nog steeds ruimte is voor een ‘ouderwetse’ shooter. De nieuwe Wolfenstein is snel, expliciet en barst van de wapens. Tegelijkertijd voelt Wolfenstein: The New Order dankzij zijn goed uitgewerkte verhaal en intere ante personages modern aan. We krijgen een jaar later ook al gelijk meer in de vorm van Wolfenstein: The Old Blood.
Weer een jaar later is het dan eindelijk de beurt aan id Software om te laten zien dat zij het ook nog in de vingers hebben. Het geplaagde Doom 4 is niet meer. In plaats daarvan is id Software teruggegaan naar de basis, en noemt hun nieuwe game simpelweg ‘Doom’. En dat is ook precies wat het is. Doom is meer dan een game, het is een begrip. Het staat voor keiharde actie, bruut geweld en knetterende metal. In 2016 levert id Software precies dat af.
Daarmee staat id Software samen met MachineGames mi chien wel opnieuw aan de basis van een genre, of beter gezegd een afsplitsing binnen het genre dat zij zelf begin jaren ’90 groot hebben gemaakt. Het shootergenre is dankzij games als Halo en Call of Duty flink veranderd, gemoderniseerd. Maar waar Duke Nukem Forever te veel jaren ’90 aanvoelde en zo een parodie op zichzelf werd, laten MachineGames en id Software zien dat er wel degelijk plaats is voor een moderne kijk op de kla ieke shooter. Of de term ‘Doom-kloon’ nu net zo gemeengoed wordt als twintig jaar geleden valt nog te bezien. Maar met de aankondiging van Quake Champions en de hints naar Wolfenstein: The New Colo us op de afgelopen E3 ziet het ernaar uit dat onder Bethesda Machine Games en id Software deze nieuwe oude school een langer leven beschoren is.