Ayn Rand en Andrew Ryan verhouden zich tot elkaar zoals BioShock: Inifinte’s Robert en Rosalind Lutece. Het visionaire duo vertoont op zijn minst de nodige overeenkomsten. In de roman Rapture staat te lezen waarom Andrew Ryan genoeg kreeg van het zwakke kapitalisme in de zorgmaatschappij van de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog en zijn grandioze plan in werking zette een utopie te stichten, gericht naar zijn idealen, op de bodem van de oceaan. Waar hij de grootste wetenschappers, zakenlieden, kunstenaars en andere sympathisanten naartoe zou brengen. Waar het leven helemaal eerlijk en gelijkwaardig zou zijn. Zou. Want in BioShock is dat natuurlijk niet het geval.
De vlucht naar Amerika
Ayn Rand werd geboren in Sint Petersburg in 1905, als oudste dochter in een welvarende, niet-religieuze Joodse familie. Na de Bolsjewistische coup d’état in 1917, werd haar familie van zijn rijkdommen beroofd. Haar debuutroman We the Living is quasi-autobiografisch en gaat over de moeilijkheden waar een voormalig rijke familie in het Rusland van Lenin mee te maken kreeg. De hoofdpersoon van We the Living vlucht het land uit, net als Rand zelf deed, in 1925, ‘om familie te bezoeken’. Ze keerde nooit terug naar Rusland.
In de Verenigde Staten begon zij een lange carrière als auteur, toneelschrijfster en filosofe. Getraumatiseerd door haar ervaringen in Rusland, ontwikkelde zij een gepa ioneerde haat voor het communisme en alles dat erop leek. In de VS was hard werken de norm en met genoeg vastberadenheid kon je alles doen wat je wilde en er ook nog eens veel geld mee verdienen. Toen Franklin Roosevelt zijn New Deal doorvoerde in de jaren ’30, vreesde Rand dat de nieuwe zorgmaatschappij waaraan de president toen een begin maakte, zou leiden tot een communistische Amerikaanse staat.
Rand ging literatuur schrijven waarin zij het nieuwe sociale beleid van de VS aanvecht. Gebaseerd op propagandaposters uit de Sovjet-Unie, zijn haar personages en plothandelingen vaak erg zwart-wit, met een duidelijk onderscheidbaar goed en kwaad. Zelfredzaamheid, eigenbelang en winstbejag zijn goed, als de steunpilaren van het kapitalisme, terwijl zelfopoffering, altruïsme en afhankelijk zijn van anderen slecht is, het gedrag van parasieten. Als de overheid toestaat dat mensen aankloppen voor hulp, maakt het mensen afhankelijk en lui. Om die hulp toch te kunnen bieden, zal de overheid materiaal te kort hebben en het noodgedwongen van anderen nemen. Trek die lijn door en er ontstaat maatschappelijk altruïsme: een morele verplichting niet aan jezelf, maar eerst aan de behoeftes van anderen te denken.
De vlucht uit Amerika
Andrew Ryan, de voornaamste antagonist in BioShock, lijkt veel op Ayn Rand (in meer aspecten dan alleen het anagram ‘We R Ayn Rand’). In de roman Rapture wordt duidelijk dat Ryan, een geboren Oekraïner, met dezelfde hoop als zijn equivalent in het echte leven, Ayn Rand, naar Amerika emigreerde in de jaren ‘20. Net als zij raakte hij gedesillusioneerd door de steeds grotere bemoeienis van de overheid, de groeiende hang naar het socialisme en het verzwakkende kapitalisme.
Is a man not entitled to the sweat of his brow? In zijn wereld zag Ryan geen oplo ing meer. Hij creëerde daarom Rapture, een haast exacte kopie van Ayn Rands Galt’s Gulch. Galt’s Gulch is een verborgen plek, net als Rapture, waar de laatste kapitalisten in de steeds communistischer wordende wereld van Ayn Rands meesterwerk Atlas Shrugged, zich stiekem ophouden en hun eigen maatschappijtje hebben opgericht. Net als Galt’s Gulch gaf Rapture de voorkeur aan vrijheid en eigenbelang, aan kapitalisme, rationaliteit en een kleine, beperkte overheid. Een objectivistisch en libertarisch paradijs.
No gods or kings. Only man.
Ayn Rands filosofische stroming wordt het objectivisme genoemd. ‘De filosofie van het egoïsme’, voor de liefhebbers. Het is gebaseerd op het principe dat er een objectieve werkelijkheid bestaat buiten je eigen bewustzijn, die met de zintuigen waargenomen kan worden. Je zintuigen zijn je eigen en daarom kun je je leven alleen op je eigen manier leven, zonder beïnvloed of gestuurd te hoeven worden (immers, ik zie ik zie wat jij niet ziet – en omdat jij niet ziet wat ik wel zie, kun jij niet voor mij bepalen wat ik wel zou moeten zien (heel kort door de bocht)).
Verder argumenteerde Rand dat, net als Aristoteles al zei, jij alleen je eigen geluk maken kunt, door zelfvervulling en voor jezelf op te komen. Zelfliefde was voor Aristoteles de voornaamste vorm van liefde: je kunt slechts een goed leven leiden als je tevreden bent met jezelf. Je moet daarom altijd je eigen gang kunnen gaan, zonder controle of censuur. Dokter Steinman kan zijn krankzinnige schoonheidsideaal nastreven in zo’n wereld, de waanzin van Sander Cohen wordt sociaal geaccepteerd, maar de liefdadigheid van Brigid Tenenbaum dan juist weer niet. Altruïsme is namelijk taboe.
Altruïsme, zegt Rand, stelt zelfopoffering als de hoogste deugd en je enige bestaansrecht is het helpen van anderen (met als doel dat je zelf ook geholpen wordt). Het objectivisme stelt juist dat je jezelf altijd moet kunnen helpen. Je merkt het in hoe de economische macht trijd tu en bijvoorbeeld Andrew Ryan en Frank Fontaine letterlijk over lijken gaat, uit puur winstbejag. Denk ook aan Yi Suchong die zonder scrupules jonge meisjes ontvoert en ombouwt tot ADAM-containers en mensen in zware duikpakken smeedt tot Big Daddies, om een wit voetje te halen bij Frank Fontaine. Natuurlijk bestaat het meisjesweeshuis van Frank Fontaine in Rapture daarom ook niet alleen voor liefdadigheid, maar heeft het ook een economisch doel. Je moet nooit van anderen afhankelijk zijn en daarom is het ook niet toegestaan dat anderen, zelfs niet de hulpbehoevenden, afhankelijk van jou zijn.
Anarchie in Rapture
Hier ging Ryan de mist in. Om Rapture verborgen te houden, zwoer Ryan elk contact met de buitenwereld af. De inwoners van Rapture consumeerden producten uit Rapture en niets anders. Op die manier was er binnen die verkleinde maatschappij alle mogelijke handel tu en consumenten en producten, van alle mogelijke aarden. In Burial at Sea verhandelt een man bijvoorbeeld vrouwen. Zelfs voor seks, zo wordt je aangeraden, kun je in Rapture het beste een contract opstellen. Frank Fontaine zag zijn kans schoon om smokkelwaar in Rapture in te voeren. Ryan had dit moeten toestaan, maar deed dit niet.
Als Rapture helemaal ideaal was geweest, was er geen overheid. Maar Ryan wás nu de overheid. Hij begon vrije handel te reguleren en op steeds meer waren die van Frank Fontaine kwamen een verbod te leggen. Door als overheid te reguleren wat mensen wel en niet mogen, werk je in de hand dat er een groeiende vraag is naar dat wat niet mag. Criminaliteit bestaat, volgens de politieke stroming van het libertarisme, slechts wanneer de overheid kunstmatige beperkingen oplegt op handelsomgevingen en consumptie (drugs zijn bijvoorbeeld alleen maar illegaal omdat regeringsmensen dat zo bepaald hebben). Als de overheid alle vrije handel en elk recht van het individu respecteerde, zou er in niets illegaal gedeald worden. De illegale, zwarte markt die ontstaat omdat de overheid zich wél bemoeit met wat een mens niet mag, trekt mensen aan die grote risico’s durven te nemen om grote winsten te maken met criminele activiteit. In Rapture was dat Frank Fontaine en zijn rapaille.
Ryan kon het niet uitstaan dat iemand als Fontaine met zijn principes aan de haal ging. Hij reguleerde de vrije handel, ging zich bemoeien met de rechten van de inwoners van Rapture, eindigde de marktheerschappij van Frank Fontaine en eiste die op voor zichzelf. Hij werd zo zelf de parasiet die hij verafschuwde: hij profiteerde van het succes van een ander. Libertariërs zijn er bang voor dat zelfs een beperkte overheid, bedoeld om de rechten van het individu te beschermen, uiteindelijk meer macht naar zich toe kan trekken, omdat er niets of niemand is om het tegen te houden.
Filosofische monsters
Als Rapture een echt vrije maatschappij was geweest, was er helemaal geen overheid geweest die de rebellenleider Atlas omver had kunnen werpen. Omdat mensen de objectivistische principes van Andrew Ryan loslieten, begonnen dingen fout te gaan. Ryan zelf eigende zich, onterecht, de macht toe om zijn geesteskindje te beschermen, maar absolute macht corrumpeert absoluut. Hij stond de inwoners van zijn stad wel nog toe zoveel ADAM te gebruiken als ze wilden, maar waarschuwde hen niet voor de risico’s, uit principe dat het elk mens vrij staat te doen en te laten wat ‘ie wil. De ADAM-verslaving zorgde ervoor dat mensen al hun gezond verstand lieten varen en doordraaiden. Ryan was zelf ook een gecompliceerd figuur die door twijfel geteisterd werd en aan de ene kant de rationele idealist en aan de andere kant de emotionele tiran was. BioShock lijkt ons dus net als veel filosofen, waaronder Ayn Rand, te waarschuwen voor het einde van de zinnigheid en de redelijkheid.
BioShock weerspiegelt Ayn Rands objectivisme en het politieke libertarisme in een letterlijk verzonken maatschappij die zijn gloriedagen allang achter de rug heeft. De ooit idealistische inwoners van Rapture hebben alle redelijkheid verloren door hun verslaving aan ADAM, die zij ongecontroleerd mochten consumeren op grond van het recht op vrij eigendom. De splicers die zij werden, agre ief en gevaarlijk, roepen nog steeds objectivistische kreten naar je, maken je uit voor parasiet en bekvechten met elkaar over oneerlijke handel.
BioShock lijkt bijna te zeggen, zoals veel critici, dat objectivisten gevaarlijk, monsterlijk zelfs, zijn. Een veelgehoorde kritiek is ook dat het harteloze objectivisme geen enkele rekening houdt met hulpbehoevenden en derde wereldeconomieën. Het gebrek aan een centrale overheid wordt bekritiseerd met de corrupte Andrew Ryan en Frank Fontaine, die overal schijt aan heeft. Waar BioShock op aanstuurt is dat Rapture, en ook Ayn Rands Galt’s Gulch, wel moesten mislukken. Maar of BioShock nu een waarschuwing is of kritiek geeft op Rand of niet, zeker is dat het voor veel mensen een eerste kennismaking is geweest met de filosofie van het objectivisme en de ideologie van het libertarisme.
BioShock: The Collection, met daarin BioShock, BioShock 2 en BioShock: Infinite, is vanaf donderdag 15 september verkrijgbaar voor pc, PlayStation 4 en Xbox One.