Hoewel steampunk strikt genomen ouder is dan cyberpunk, begon het wel allemaal met cyberpunk, toen Bruce Bethke in 1980 zijn korte verhaal Cyberpunk publiceerde. In de jaren ’80 groeide het genre uit in literatuur en films tot een typische karaktertrek van dat decennium en hoe de mensen toentertijd geloofden dat de nabije toekomst eruit ging zien. Het reflecteerde op typische onderwerpen die in die tijd speelden: dystopische megasteden, digitale en cybernetische technologie voor Jan en Alleman, groeiende kloven en onrust tu en de allerrijksten en de allerarmsten, dat soort zaken. In feite portretteerde cyberpunk een toekomstvisie als een waarschuwing: pas op, jaren ’80, als jullie zo blijven doorgaan met jullie ma aproductie en -consumptie, dan is dit wat er zal gebeuren!
Visueel wordt cyberpunk daarom gedomineerd door mild futurisme: gigantische steden met gebouwen zo hoog dat het op de grond altijd pikkedonker is, en overal neonverlichting en levensgrote advertenties. Mensen knoeien met technologie om het naar hun hand te zetten en hun eigen levens en zelfs lichamen zoveel mogelijk met technologie te verbeteren. Het genre werd bekend met boeken als Neuromancer (van William Gibson uit 1984) en films als Blade Runner (1982), The Terminator (1984) en Robocop (1987). Deze roepen allemaal het angstbeeld op van een mensheid die ten onder zal gaan aan zijn eigen technologieverslaving, ten koste van de samenleving en van het milieu.
De Victorianen Anno 2000
Steampunk kan in feite als een dochtergenre van cyberpunk gezien worden. De eerste voorbeelden echter stammen al uit de jaren ’50 en ’60 (hoewel sommige enthousiastelingen wel ook graag naar de oersciencefiction van Jules Verne en H.G. Wells wijzen). Maar het genre had nog geen naam tot 1987, toen K.W. Jeter er, in verwijzing naar cyberpunk, de naam steampunk aan gaf. De bekendste roman, The Difference Engine, van William Gibson en Bruce Sterling stamt dan ook pas uit 1990. Steampunk komt pas echt op gang na 2000, als er door invloed van het internet een levendige subcultuur ontstaat.
Cyberpunk en steampunk lijken veel op elkaar qua thematiek: beide veroordelen ma aproductie en -consumptie en beide uiten daarmee graag, ook op andere vlakken, kritiek op de moderne, Westerse maatschappij. Maar waar cyberpunk zich afspeelt in de nabije toekomst, geeft steampunk juist een andere draai aan de industriële revolutie van de 19e eeuw. En waar cyberpunk technologie nog altijd als een noodzakelijk kwaad neerzet, staat technologie in steampunk op een voetstuk. Het probeert daarmee een alternatieve geschiedenis te verzinnen. Hoe zou de 19e eeuw eruit hebben gezien als de Victorianen al computers hadden? Of genetische manipulatie? Of kernwapens?
Steampunk spreekt daarom meer tot onze verbeelding. Het is om die reden veel meer gaan leven dan cyberpunk. Cyberpunk was maar een kort leven beschoren en het genre heeft de jaren ’80, jammerlijk, niet overleefd – hoewel je je kunt afvragen of een modernere uitspatting als The Matrix (1999) niet ook nog cyberpunk genoemd mag worden. Steampunk daarentegen leefde pas echt op nadat The League of Extraordinary Gentlemen (de graphic novels, niet de film) een rits aan fancreaties en een daaruit groeiende subcultuur teweeg bracht, zeker met behulp van toenemend internetgebruik. Mensen begonnen zich met steampunk te identificeren en dat resulteerde in 2004 tot een ideologisch manifest en in 2007 tot een online SteamPunk Magazine.
Ode aan het levende apparaat
Wat veel mensen niet weten – en waar veel diehard steampunks zich verknocht aan ergeren – is dat steampunk zoveel meer is dan slechts een stijl van mensen die graag hun eigen kostuums in elkaar knutselen. De verheerlijking van de industriële technologieën van de 19e eeuw, met zijn gigantische machines, draaiende en tikkende tandwieltjes, ronkend en stomend, is een commentaar jegens de digitale apparatuur van vandaag de dag.
Alles heeft een merk gekregen en alles van hetzelfde merk ziet er hetzelfde uit (saai). Je moet heel specifieke kennis hebben om te weten hoe technologie functioneert (en dus, als er iets kapot gaat, kun je het niet zelf repareren, gooi je het weg, en koop je iets nieuws – mensen met kennis hebben dus de macht). Men neemt al die technologie dan ook maar voor lief. Natuurlijk is dit maar één visie. Maar de steampunker is nostalgisch en geniet er meer van dat apparaten ‘leven’ (stoom uitademen en zo), dat hij kan zien hoe een ding werkt en het eventueel zelf zou kunnen fixen. Technologie is iets bijzonders, waar we voorzichtig mee moeten omgaan en dat ons leven niet zo zou moeten overheersen.
Cyber- en steampunk baden in diversiteit en zijn een samenkomen van veel subculturen en identiteiten. Steampunk stelt zich zelfs doelbewust op als het toonbeeld van tolerantie, relativering en zelfredzaamheid. Het zelf repareren, samenstellen en maken van dingen is erg belangrijk in de steampunkcultuur. Het past perfect binnen het (ook in cyberpunk) terugkerende motief van de lagere kla e die geen technologie koopt, maar die zelf in elkaar knutselt uit her en der gevonden brokstukken. Daarom is steampunk nog steeds een geliefde mode bij veel cosplayers.
Neuromancing the game
Deus Ex is een voor de hand liggend voorbeeld van cyberpunk en intere ant genoeg komen de angsten van dat genre over hoe technologie het menselijke zal overnemen ruim genoeg aan bod in die games, evenals het duistere en vuile van gigantische, oncontroleerbare steden. De manier waarop je je eigen lichaam kunt augmenteren, doet denken aan de DIY-cultuur die zo stevig in cyberpunk zit ingebakken, wat je natuurlijk ook terug kunt zien aan het modificeren van je wapens.
Zoals je kunt zien in de concept art voor Mankind Divided, zijn de omgevingen megasteden, gebouwen die onbeschrijflijk hoog rijzen, met grote oriëntaal-ogende reclames aan de gebouwen en veel neon en hologrammen. De contrasten tu en oud en nieuw zijn hierin frappant. De mode is gebaseerd op die van de renai ance, maar staat scherp tegenover de protheses die mensen drage. En waar je hier heel kla ieke architectuur hebt, staat er daar een futuristisch bouwwerk pal naast.
Dit contrast komt ook erg fraai naar voren in Remember Me, waarin het Neo-Parijs van 2084 intrigerend wordt verbeeld als een mengeling tu en oud en nieuw, realiteit en virtualiteit, laag bij de grond en hoog tot in de hemel, mens en robot.
Waar die game gameplaytechnisch absoluut zijn mankementen heeft, is de voorstelling van een cyberpunkstad erg typisch, maar ook verfri end. Neo-Parijs is een naar verhouding lichte stad, waar het dystopische randje meer een onderlaag is dan dat het de toon voert, zoals in de meeste cyberpunk. De game speelt met ideologische kwesties als de privacy van het individu en hoe vrijwillig of gedwongen wij onze individualiteit prijsgeven. I ues die vandaag de dag al spelen, maar die Remember Me extremer afbeeldt in een nabije toekomst, als waarschuwing.
Andere bekende games geïnspireerd door cyberpunk, die met soortgelijke thema’s spelen, zijn System Shock, Technobabylon, Watch_Dogs, Satellite Reign en natuurlijk het in ontwikkeling zijnde Cyberpunk 2077. Deze games maken vaak dankbaar gebruik van de visuele stijl van cyberpunk, maar gaan tegelijkertijd voorbij aan het achterliggende gedachtengoed. Het is daarom te hopen, en CD Projekt Red van The Witcher kennende mi chien zelfs te verwachten, dat Cyberpunk 2077 hier verandering in gaat brengen.
Diesel en stoom in Rapture, Columbia en Dunwall
De beste vertegenwoordiger van steampunk is mi chien wel Bioshock: Infinite, terwijl zijn voorganger Bioshock juist een schoolvoorbeeld van dieselpunk genoemd kan worden. Dieselpunk is een vorm van steampunk die zijn inspiratie trekt uit de art deco van de jaren ’20 en ’30. Het verruilt het Victoriaanse technologische optimisme voor de verslagenheid en ruwheid voortgebracht door de Wereldoorlogen en de beurskrach. De beide games doen het visueel erg goed, maar ook de achterliggende filosofieën, waar Bioshock toch bekend om staat, sluiten vaak nauw aan bij de twee stromingen. Dat is overigens meestal louter toeval: buiten de visuele stijl heeft Irrational Games nooit doelbewust gemikt op de diesel- en steampunkideologieën.
De thematiek van de games sluit ‘toevallig’ aan bij die van de twee stromingen, wat verklaard wordt doordat de sociale kritiek van steampunk toch al vrij algemeen is. Zo is Bioshock: Infinite een aanklacht tegen racisme en seksisme, wat in steampunks nadruk op veelzijdigheid en gelijkheid terugkomt. Steampunk speelt graag met sterke, vrouwelijke personages die fel afsteken (door hun etnische achtergrond, economische kla e of seksualiteit) tegen de stereotype helden en antihelden van veel andere literatuur, films en games.
De egoïstische zelfredzaamheid van Ayn Rand, waarop Bioshocks dystopie Rapture is gebaseerd, komt ook voor in dieselpunks oproep klaar te zijn voor een naderende ondergang, ook als dat ten koste gaat van anderen. En de (technologische) kloof tu en arm en rijk, en de marxistische revolutie die daarop volgt, in Bioshock: Infinite, komen op bijna precies diezelfde wijze terug in steampunks manifest tegen de gevestigde maatschappij Dat betekent niet automatisch dat Ken Levine erg goed heeft gelet op wat de beide stromingen belangrijk vinden, maar wel dat de beide stromingen vrij algemene boodschappen hebben waar je zelfs per toeval aardig dicht bij in de buurt kunt komen.
De moraal van Dishonored
Dishonored aan de andere kant gebruikt steampunk op heel subtiele wijze. Tuurlijk, het is duidelijk te herkennen in de technologie die niet bij de tijd past, maar afgezien daarvan speelt steampunk een allesbepalende rol vooral in het gedachtengoed en de onderliggende sfeer van Dishonored. Daarin wordt steampunk niet zo banaal ge/misbruikt als louter een stijl, zoals in andere games en films. Dishonored gaat namelijk ook in op zaken als verspilling, overbevolking, onderdrukking en het uitputten van natuurlijke grondstoffen. Daarmee speelt het in op onderwerpen die in steampunkpolitiek een achterliggende, maar daarom niet minder belangrijke rol spelen.
Met een nieuwe Deus Ex in augustus, Dishonored 2 in november en Cyberpunk 2077 binnen niet al te lange tijd, heb je in ieder geval weer een paar mooie cyber- en steampunkgames om naar uit te kijken. En mi chien begrijp je nu beter waarom al die neonverlichting, bionische protheses, ratelende en stomende machines, zeppelins en smerige, plakkerige, olieïge omgevingen in die games er echt toe doen.